Φουτουριστική δυστοπία ή κολλημένοι στο παρελθόν;

Στη δύση, η Ιαπωνία περιγράφεται με δύο ταυτόχρονα χαρακτηριστικά: φουτουριστική και παραδοσιακή. Για κάποιους, είναι μια τόσο μοντέρνα, τεχνολογικά ανεπτυγμένη κοινωνία, στα όρια της δυστοπίας και του κοινωνικού αυτοματισμού. Για άλλους είναι μια χώρα κολλημένη στο παρελθόν, με φοβισμένους ανθρώπους που πιστεύουν σε παιδιάστικες προλήψεις. Περιέργως, πολλοί θεωρούν ότι ισχύουν και τα δύο ταυτόχρονα, όσο παράταιρα κι αν είναι.

Αυτό που χαρακτηρίζει την Ιαπωνία, σε σημείο που είναι βασική υπόθεση εργασίας του χώρου του χρηματιστηρίου, είναι η σταθερότητα. Κανένας δεν αμφισβητεί ότι η Ιαπωνία είναι μια χώρα πρωτίστως παραδοσιακή. Από τα ρούχα και τα έθιμα, μέχρι τις αξίες και τις κοινωνικές νόρμες. Σε πόσες χώρες της Ευρώπης κυκλοφορεί κόσμος με παραδοσιακές φορεσιές για να πάει στη δουλειά ή επίσημη εκδήλωση; Πόσοι τηρούν ευλαβικά άγραφους κανόνες συμπεριφοράς και σέβονται δομές ιεραρχίας στην εποχή της παγκοσμιοποίησης; Αν και η αλλαγή π.χ. σε θέματα LGBTQ+, μετανάστες, χώρους εργασίας, έρχεται, φτάνει με ρυθμούς χελώνας. Πολλές από τις παραδοσιακές αξίες βέβαια, δεν είναι και τόσο παλιές, καθώς το μοντέρνο αξιακό σύστημα θεσμοθετήθηκε και εδραιώθηκε κάτω από τη σιδηρά πυγμή των σογκούν των Τοκουγάβα στην εποχή Έντο, αλλά κυρίως κατά τη μεταρρύθμιση Μέιτζι (από το 1868) και μεταπολεμικά. Τους προηγούμενους αιώνες, οι κοινωνικές νόρμες ήταν σε κάποιους τομείς αρκετά πιο προοδευτικές από τις αντίστοιχες της δύσης, ειδικότερα σε θέματα χειραφέτησης του γυναικείου φύλου, δικαίωμα σε περιουσία και σχέσεις. Δυστυχώς, οι κομφουκιανικές αρχές εδραιώθηκαν τόσο πολύ στο συλλογικό υποσυνείδητο, που είναι ακόμα και σήμερα δύσκολο να ξεριζωθούν. Από τα τέλη του 19ου αιώνα, το σπριντ μεταρρυθμίσεων για εξίσωση της Ιαπωνίας με τη δύση έφερε ιδέες από τα έξω με μορφή επιβολής, αντί αυτές να εμφανιστούν οργανικά μέσα στην κοινωνία και να εσωτερικευτούν.

Όσον αφορά τα έθιμα και τις συνήθειες που παραμένουν, τι πιστεύουν οι ίδιοι; Αρκετοί εξωτερικοί παρατηρητές έχουν την εντύπωση ότι οι Ιάπωνες είναι απολύτως αφοσιωμένοι στις παραδόσεις τους, και όντως είναι. Χωρίς αυτό όμως να σημαίνει ότι πιστεύουν στην ιερότητα, την αλήθεια ή την τελειότητα αυτών. Για παράδειγμα, οι Ιάπωνες ιερείς δεν έχουν κανένα πρόβλημα να μπλέξουν τις προσφορές στο ναό με το ξενόφερτο Χαλογουίν ή τα κόμιξ. Η διατήρηση των παραδόσεων είναι περισσότερο ζήτημα λαογραφικού χαρακτήρα, μια προσπάθεια διάσωσης του παρελθόντος. Ταυτόχρονα, η συμμετοχή σε αυτές δίνει ευχαρίστηση, αίσθηση του «ανήκειν» και είναι μια ακόμα δραστηριότητα για τα μικρά παιδιά. Αναμεταξύ τους, δεν παίρνουν και τόσο σοβαρά τον εαυτό τους. Γι’ αυτό και κανείς δε θα γκρινιάξει για appropriation του κιμονό ή της γκέισας.

Αυτό το κομμάτι της σταθερότητας και της παράδοσης, είναι που δίνει τροφή στον οριενταλισμό, δηλαδή την τάση εξωτικοποίησης της Ιαπωνίας αλλά και άλλων πολιτισμών της Ασίας. Αρκετοί δυτικοί έρχονται στην Ιαπωνία ψάχνοντας να βρουν γκέισες και σαμουράι, έναν παράξενο λαό που είναι λιγότερο ανθρώπινη κοινωνία και περισσότερο τσίρκο. Απ’ τα πλάγια, εμφανίζονται και αντιλήψεις περί οπισθοδρομικής κοινωνίας, με εξαθλιωμένο λαό και ρομπότ εργάτες, μια χώρα στην οποία σίγουρα κανείς δυτικός δεν έχει καλό λόγο να βρίσκεται εκεί. Απέναντι, βρίσκονται όσοι νομίζουν ότι τα κόμικ είναι πραγματικότητα, ότι η ηλεκτρονικές τουαλέτες συνιστούν καινοτόμα τεχνολογία και ότι τα μωβ νέον λαμπάκια είναι το μέλλον της ανθρωπότητας. Πριν την εποχή ΠΑΣΟΚ και τη φούσκα του 1990, η Ιαπωνία είχε και τεχνολογία και καινοτομίες, από τότε και μετά όμως είναι φάντασμα του εαυτού της. Δυστυχώς, όταν έρχεσαι αντιμέτωπος με το τέρας της γραφειοκρατικής χαρτούρας, τη μόλις πρόσφατη διάδοση ηλεκτρονικών πληρωμών και τα απαράδεκτα από άποψη υλικών και ευχρηστίας τυπικά σπίτια, αντιλαμβάνεσαι ότι έβλεπες τη μισή αλήθεια. Η καινοτομία σε μεμονωμένα προϊόντα ή τεχνολογίες, δε μεταφράζεται σε πραγματικότητα με τεχνολογία αιχμής σε όλες τις εκφάνσεις της, ίσως ούτε καν οριακά στο μισό. Για απόδειξη θα αφήσω μια μόνο φράση: αγάπη για το φαξ.

Αυτή την εξιδανικευμένη εικόνα της Ιαπωνίας ως τεχνολογο-μάνα και επίγειο παράδεισο, την παρουσιάζουν δύο ειδών πομποί: είτε η ίδια η χώρα, με το μεγάλο μαρκετίστικο πρότζεκτ του Cool Japan, είτε οι ταξιδιώτες και λοιποί ινφλουένσερ. Το πρόβλημα με τους δεύτερους, είναι ότι σε μεγάλο βαθμό συντηρούν μια ψεύτικη ιδανική εικόνα της Ιαπωνίας, είτε γιατί δεν έχουν έρθει επαφή με την πραγματικότητα, ζώντας στην αγγλόφωνη φούσκα τους, είτε γιατί μια φωτεινή επιγραφή στη βροχή με ένα ρομπότ στην υποδοχή είναι πάντα πιο πιασάρικο θέμα. Όπως και με κάθε άλλο άγνωστο αντικείμενο, ο μόνος τρόπος να το μάθεις είναι να καταπιαστείς με αυτό, σε αυτή την περίπτωση το να ζήσεις για λίγο στην Ιαπωνία. Η καλύτερη περιγραφή που μπορώ να σκεφτώ είναι ότι είναι μια χώρα μετρίων, που καταφέρνουν ένα μέσο αποτέλεσμα, το οποίο με μακροπρόθεσμα κριτήρια, διαφαίνεται καλύτερο από το ρίσκο ύψους/βάθους.

Η πρόσφατη καμπάνια τουρισμού για τους ολυμπιακούς (ανεξάρτητα που κανείς τουρίστας δεν έχει πατήσει το πόδι του από το Μάρτιο του 2020, άλλο θέμα αυτό) το περιγράφει ιδανικά. Είναι το μέρος όπου “old meets new”, με κάποιο μαγικό τρόπο το παρελθόν συμβαδίζει με το μέλλον, η τουλάχιστον με την όψη του μέσα από την κλειδαρότρυπα. Αυτό βέβαια δε σημαίνει ότι δεν έχει πολλά να προσφέρει, όντας η δεύτερη μεγαλύτερη οικονομία του κόσμου και βιομηχανικό κέντρο, ειδικά δεδομένης της οικονομικής και αξιακής κρίσης που αντιμετωπίζει η Ευρώπη.

Αυτές οι σκέψεις απλά άγγιξαν την επιφάνεια της «φύσης» της Ιαπωνίας. Οι αντιφάσεις τις καθημερινότητας είναι εμφανείς, αν παρακολουθείτε το instagram μου. Όταν βρω χρόνο, θα προσπαθήσω να οργανώσω αυτό το θέμα λίγο καλύτερα – και με αναφορές στη βιβλιογραφία.